Rzymian 9
9
Rola Izraela w Bożym planie zbawienia#Po ogłoszeniu prawdy, że nic ani nikt nie jest w stanie oderwać wierzących od Bożej miłości, która jest złożona w Chrystusie, Paweł rozpoczyna (rozdz. 9‐11) polemikę z poglądem, że naród Izraela został przez Boga odrzucony na wieki. Konkluzja, do której dochodzi, jest analogiczna do wyrażonej już w Rz 8,38‐39, (nic, nikt ani żadna moc nie może ich oderwać od Bożej miłości objawionej w Chrystusie), choć oczywiście Izraelici sami mogą się od niej odciąć i z niej zrezygnować. I chociaż większość z nich tak właśnie czyni, to jednak istnieje pewna część Izraela (tzw. Reszta), która w Chrystusie doświadcza Bożej miłości. Współczesna społeczność żydowska na całym świecie jest w 95‐97% zateizowana. Co prawda przestrzega ona pewnych zwyczajów, ale czyni to dla pielęgnowania narodowej kultury żydowskiej, nie dla pełnienia woli Boga.
1 # 1 Tm 2,7 A w tym, co teraz wyznam, ujawnię wam w Chrystusie niezwykłą prawdę, którą poświadcza również moje sumienie poddane Duchowi Uświęcenia. 2Otóż doświadczam wielkiego smutku, a serce mam przepełnione nieustannym bólem 3z powodu moich rodaków, mych braci według ciała. Dla nich bowiem byłbym gotów nawet zostać odłączony#Gr. od Chrystusa, gdyby mogło to tylko w jakikolwiek sposób im pomóc. 4#Wj 4,22; Pwt 4,13; Pwt 7,6; Pwt 14,1‐2; Ef 2,12Bo to przecież oni, lud Izraela, jako pierwsi#W Bożym zamyśle Izrael miał być pierwociną Bożego ludu i rzeczywiście, wielu z członków tego narodu było taką pierwociną (pierwszym owocem – por. Jr 2,3). Niestety w skali narodu była to jedynie niewielka garstka (tzw. Reszta). mieli się stać Bożymi dziedzicami#Gr. hyios.. W tym celu objawiona została im Boża Chwała#„Chwała Boża” (hebr. Szechina) – chodzi o widzialne znaki obecności Boga wśród ludu (zob. Wj 40,34nn.).. To również oni dziedziczyli kolejne przymierza i im zostały dane nie tylko obietnice, ale także Prawo wraz z przepisami posługiwania w świątyni. 5#J 1,1.18; Rz 1,3.25; Tt 2,11‐13; 2 P 1,11 J 5,20Ich przodkami byli patriarchowie i z ich rodu, według cielesnej#Gr. sarks. postaci, wywodzi się Chrystus – Ten panujący ponad wszystkim i wysławiany na wieki Jedyny Bóg#To zdanie (obok 2 Kor 4,6; 2 Tes 1,12; 1 Tm 6,14‐16, a także Dz 20,28) należy do najdonioślejszych wyznań Pawła na temat Boskości Jezusa Chrystusa.. Amen.
6 # Iz 55,10‐11; Rz 2,28; Ga 6,16 Nie jest jednak tak, jak myślą niektórzy, że Słowo Boże nie wydało w życiu Izraela żadnego owocu. Przede wszystkim musimy zrozumieć, iż nie wszyscy, którzy wywodzą się z rodu Izraela, są prawdziwym Izraelem, 7#Rdz 21,12; Mt 3,9; Rz 2,28‐29; Ga 4; Hbr 11,18podobnie jak nie wszyscy potomkowie Abrahama są jego prawowitymi dziećmi#Por. Ga 4.. Bóg przecież oznajmił mu: twoje prawowite potomstwo będzie się wywodzić tylko z Izaaka#Por. Rdz 21,12. Izaak był drugim synem Abrahama. Pierwszym był Izmael, którego zrodziła mu niewolnica Hagar. Jednak tylko Izaak był dzieckiem obietnicy, którą Bóg złożył Abrahamowi. Izmael był owocem ludzkiego (przyjętego przez Abrahama) sposobu zapewnienia sobie potomstwa. Rzecz jasna, Bóg tego sposobu nie pobłogosławił. Izmael reprezentuje więc tych ludzi (zarówno Żydów, jak i nie‐Żydów), którzy roszczą sobie prawo do nazywania siebie dziećmi Abrahama, ale nie postępują zgodnie z jego wzorem, czyli nie trwają w prawdziwej ufności Bogu.. 8#J 8,31‐44; Rz 8,14; Ga 3,16; Ga 4,21‐31To również oznacza, że nie wszyscy, którzy fizycznie rodzą się na tym świecie, stają się dziećmi Bożymi, lecz tylko ci, którzy rodzą się także duchowo, jako owoc głoszonej Bożej obietnicy#O tej samej prawdzie, choć w inny sposób, naucza Jezus w rozmowie z Nikodemem w J 3,3‐21. Wskazuje tam, że aby stać się prawdziwym dzieckiem Bożym, trzeba się powtórnie narodzić – uczynić to z Bożego Ducha, który jest obietnicą dla ludzi pragnących pełnić wolę Najwyższego (por. Dz 5,32 oraz J 7,17).. 9#Rdz 18,10.14Dla Abrahama obietnica ta miała następujące brzmienie: Przyjdę w wyznaczonym czasie, a Sara będzie miała syna#Rdz 18,10 oraz Rdz 18,14..
10 # Rdz 25,21 To samo Bóg zakomunikował Rebece, która z jednego aktu zbliżenia#Inni tłumaczą: „z jednego łoża”, ale greckie słowo koitus w istocie odnosi się do aktu współżycia seksualnego. z naszym ojcem Izaakiem poczęła bliźnięta. 11#Rz 11,5‐6PAN objawił jej swój z góry powzięty zamysł, ustalony wcześniej, zanim jej dzieci zostały w ogóle poczęte i narodzone, a więc zanim mogły zrobić cokolwiek złego czy dobrego. Pokazał jej wyraźnie, że Jego plan jest powiązany z wyborem#Werset ten jest przez niektórych odczytywany deterministycznie: zgodnie z postanowieniem wybrania (które nie zależy od człowieka). Jednak właściwy sens tego przekazu, potwierdzony innymi zapisami NT, ma znaczenie: „zgodnie z założonym planem”. Chodzi bowiem o to, co Bóg zaplanował niezależnie od ludzkich zasług i osiągnięć. Tak więc jedynie pokorne przyjęcie przez człowieka wcześniej ustalonego Bożego planu zbawienia (co powinno być rezultatem ogłoszenia mu Dobrej Wiadomości o ratunku w Chrystusie) jest jedyną podstawą do skutecznego włączenia go w Boży plan zbawienia. Oczywiście wymaga to decyzji wiary, czyli dokonania wyboru między Bogiem a światem. Do takiej interpretacji komentowanego tekstu skłania dodatkowo obserwacja, iż znaczenie użytego tu greckiego słowa ekloge ma swoje etymologiczne skorelowanie ze słowem ekklesia („lokalny kościół”) określającym zgromadzenie ludu, który odpowiedział Bogu na Jego wezwanie., którego dokonuje serce człowieka, 12#Rdz 25,23gdy słyszy wezwanie Powołującego; nie zależy też od żadnych ludzkich zasług czy osiągnięć. W takim to kontekście ujawnił Rebece, że starszy będzie sługą młodszego#Rdz 25,23. Historia życia Jakuba i Ezawa obrazuje fundamentalną prawdę, w myśl której właśnie odpowiedź na Boże wezwanie ma zasadnicze znaczenie dla przyszłości człowieka. Zarówno Jakub, jak i Ezaw nie byli idealnymi ludźmi, jednak Jakub opamiętał się w odpowiedzi na Boże wezwanie, podczas gdy serce Ezawa nigdy się nie przemieniło. Apostoł przywołuje historię tych braci, by kolejny raz pokazać, że Ludem Bożym (zwanym też potomstwem Abrahama) są jedynie dzieci Bożej obietnicy, a nie całe naturalne potomstwo (bliźnięta są tu idealnym przykładem). Jakub podążał w życiu za Bożą obietnicą i za Bożymi wymaganiami. Dlatego Bóg okazał mu swe miłosierdzie pomimo wielu grzechów, jakie ten człowiek popełnił., 13#Ml 1,2‐3ponieważ – co zostało skrzętnie odnotowane – Najwyższy przejrzał ich serca i spodobała Mu się#Dosł. „Bóg umiłował”. postawa serca Jakuba, podczas gdy skłonności serca Ezawa gniew w Nim wzbudziły#Por. Ml 1,2. Z historii Rebeki wynika, że nie do końca zrozumiała ona dane jej objawienie i zasady, którymi kieruje się Najwyższy. Wygląda na to, że namawiając Jakuba do oszustwa, chciała (idąc na skróty) aktywnie „dopomóc” Bogu w realizacji Jego planu. Bóg jednak nie potrzebuje tego rodzaju pomocy. Ostatecznie jej działanie okazało się szkodliwe i przyniosło całej rodzinie opłakane skutki. Jednak Bóg nigdy – nawet w takich wypadkach – nie traci kontroli nad tym, co zaplanował. Szlifując charakter Jakuba, doprowadził go do stanu zapowiedzianego Rebece..
14 # Pwt 32,4 A jak my odnosimy się do tego Bożego planu? Czy odważymy się twierdzić, że Najwyższy jest w swych działaniach niesprawiedliwy#Świat często próbuje postawić koncepcję sprawiedliwości ponad Bogiem, jakby idea sprawiedliwości była czymś większym niż sam Bóg. System wartości świata próbuje ignorować wyłączność kompetencji Boga do decydowania o tym, co jest sprawiedliwe, a co nie. Tymczasem zaś to punkt widzenia Najwyższego jest punktem odniesienia do właściwego zrozumienia, czym jest sprawiedliwość, gdyż tylko Bóg definiuje ją w sposób absolutny. Ludzka sprawiedliwość – niezależnie od ustroju społecznego – reprezentuje jedynie ludzkie wyobrażenia, a zasadniczo jest odzwierciedleniem interesów grup społecznych czy politycznych mających wpływ na legislację. To właśnie te grupy lub jednostki próbują na nowo definiować pojęcie „sprawiedliwość” oraz wpływać na społeczne kształtowanie jego moralnego zrozumienia. Takie podejście do sprawiedliwości stwarza wrażenie, że ona sama w sobie jest wartością absolutną. Szczególnie widać to w społeczeństwach o tzw. ustroju demokratycznym, które w swej pysze sądzą, że nawet Bóg musi się im podporządkować. Nic bardziej mylnego. Taki sposób myślenia jest zwykłym bałwochwalstwem! ?
Absolutnie nie! 15#Wj 33,19Przecież On, mówiąc do Mojżesza: jestem łaskawy dla tego, kto pragnie#Dosł. „chce”.mej łaskawości, i lituję się nad tym, kto u mnie szuka#Dosł. „chce”.litości#Por. Wj 33,19b., dowiódł, że w swej naturze jest pełen dobroci i chwały#Por. Wj 33,19a. Aby zrozumieć kontekst (wcześniej cytowanych) słów wypowiedzianych przez Boga do Mojżesza, trzeba przeczytać także pierwszą część tego wersetu: „Dobrze, ukażę ci moją dobroć i dam ci poznać moją chwałę” (dosł. „moje imię JHWH”). W kulturze semickiej imię było zawsze wyrazem wewnętrznej natury oraz głębi istoty danej osoby. Bogu nie chodziło wcale o przedstawienie Mojżeszowi brzmienia swego imienia, ale o pokazanie natury i charakteru. . W ten sposób Bóg pokazał Mojżeszowi, jak działają zarówno Jego łaskawość, jak i miłosierdzie#Por. Hbr 4,16.. 16#Ef 2,8Z tego wynika, że sposób realizacji Bożej obietnicy nie zależy od żądań bądź wyobrażeń człowieka ani od ludzkich życzeń czy podejmowanych starań#Określenie „nie zależy od starań człowieka” w greckim oryginale jest oddane przez frazę „niezależny od tego, który biegnie”. Ta metafora sportowa odnosi się do biegu określoną trasą do celu. Paweł używa jej do opisania starań i wysiłków, które podejmowali Izraelici, by zostać przez Boga uznanymi za sprawiedliwych. Taka postawa sprawiała jednak, że wiązali oni poszukiwanie sprawiedliwości z wypełnianiem Prawa Mojżeszowego., lecz bazuje całkowicie i wyłącznie na z góry przyjętym planie, który został ustanowiony przez miłosiernego Boga#Czytając ten (i dalszy) wywód Apostoła Pawła, musimy pamiętać, że odnosi on swoje argumenty do narodu żydowskiego traktowanego jako całość. Poboczną (chociaż wcale niebłahą) sprawą jest rozstrzygnięcie kwestii: kto z Izraela będzie miał udział w Bożej obietnicy. Nie chodzi więc tu o doszukiwanie się jakiegoś ukrytego Bożego zamysłu, innego niż przedstawiony przez Pawła w 1 Tm 2,3‐4, ale o zrozumienie ogólnej sytuacji narodu, z którego tylko pewna grupa osób znajduje swoje miejsce w Bożym planie zbawienia.. 17#Wj 9,16O tym właśnie mówi Pismo, przytaczając słowa, które Bóg wypowiedział do faraona: Życie twe oszczędziłem tylko z tego powodu, abyś mógł poznać moją moc i abym to ja zasłynął po całej Ziemi#Dynamiczny przekład uwzględnia w tym miejscu wersję tekstu podawaną przez hebrajskie manuskrypty w Wj 9,16. Werset ten (oraz następne) pokazuje jasno, że Najwyższy nie tylko wyniósł faraona na wysoką pozycję, by ten mógł się włączyć w Boży plan, ale również dał mu szansę opamiętania się. Jednak faraon wybrał własną drogę i całkowicie przeciwstawił się Bogu. Inne przekłady (poprzez nieadekwatny dobór słów tłumaczenia) sugerują, że Bóg stworzył faraona dokładnie po to, aby on się Mu przeciwstawił – niejako więc z góry przeznaczył (predestynował) tego władcę do potępienia. To jednak zupełnie przeczy fundamentalnej prawdzie, iż Bóg pragnie zbawienia każdego człowieka (por. 1 Tm 2,4).. 18#Wj 4,21; Wj 7,3; Wj 9,12; Wj 14,4.17; Joz 11,20; Rz 11,25Tak więc Bóg – działając zgodnie ze swym odwiecznym planem – każdemu daje szansę skorzystania ze swego miłosierdzia. Jeśli jednak ktoś w swym wnętrzu buntuje się przeciw Bogu, wówczas Najwyższy pozostawia takiego człowieka samemu sobie, w wyniku czego osoba ta jeszcze głębiej tonie w grzechach, a jej serce jeszcze bardziej twardnieje#Por. Ps 81,13; Rz 1,24; Rz 2,5 oraz Rz 11,7, a także Ap 22,11.. 19Czy w związku z tym ktokolwiek może coś zarzucić Bogu lub kwestionować Jego z góry podjęte decyzje? 20#Iz 29,16; Iz 45,9; Jr 18,6Człowieku, a kim ty w ogóle jesteś, by toczyć z Bogiem jakiekolwiek dyskusje w takich sprawach? Czy wyrób może kwestionować metody działania swojego wytwórcy, mówiąc z pretensją: „Dlaczego postępujesz ze mną w taki, a nie inny sposób?”#Por. Iz 29,16; Iz 45,9; Hi 9,12. Paradoks tej sytuacji tkwi w tym, że Izraelici, chociaż wiedzieli, że sprawiedliwość Boga wymaga, aby określone zachowania spotkały się z określonymi z góry konsekwencjami, to jednak w swych sercach pragnęli korzystania z całej „wolności” oferowanej przez świat. Dość naiwnie liczyli na to, że (niezmienny) święty Bóg nagle odmieni się i przestanie być święty, w rezultacie czego żadna z zapowiadanych przez Najwyższego konsekwencji na nich nie spadnie. Taką postawę człowieka Biblia nazywa głupotą i prostactwem. Niestety cechuje ona nie tylko licznych Żydów, ale od dwóch tysięcy lat jest również codziennością w życiu bardzo wielu ludzi ze wszystkich narodów.. 21#Iz 45,9; Jr 18,6; 2 Tm 2,20Czy garncarz nie ma prawa do tego, by wszystkie lepione przez siebie naczynia – które wytwarza przecież z tej samej gliny – oceniać i kwalifikować według własnych standardów, uznając jedne za przydatne do użytku zaszczytnego, drugie zaś do użytku pospolitego#Przyrównanie ludów do naczyń, które są przez Boga uznawane za zdatne lub niezdatne do użytku zaszczytnego, jest nawiązaniem do wizji proroka Jeremiasza. W Jr 18 wyjaśnił On prorokowi, że postępuje wobec narodów jak garncarz, który ma wspaniałe plany wobec każdego z nich. Pragnie, aby każdy naród (i każdy człowiek w tym narodzie) był w Jego oczach jak piękne naczynie przeznaczone do najdostojniejszych celów. Jeśli jednak jakiś naród (lub człowiek) stawia Mu opór (jak glina, która podczas obróbki wymyka się z ręki garncarza i nie pozwala się kształtować), to ostatecznie podejmuje On sam decyzję, do jakiego celu użyje takiego produktu. W Księdze Jeremiasza myśl ta była skierowana wyłącznie do ludu Izraela. Dzisiaj wielu interpretatorów rozszerza zastosowanie tej myśli również w odniesieniu do innych narodów. Ponieważ charakter Boga jest niezmienny, więc prawda o Jego stałości i mądrości decyzji ma oczywiście zastosowanie powszechne. Widzimy to choćby w 2 Tm 2,20‐21. Trzeba oczywiście pamiętać, że Bóg w swoim miłosierdziu chętnie daje ludziom (i całym narodom) szansę na opamiętanie się (co podkreśla w Jr 18,11b). Tak więc w Chrystusie każdy człowiek ma możliwość zbliżenia się do Boga, o ile tylko się opamięta i ukorzy serce przed Najwyższym.? 22#Prz 16,4Jr 50,25; Rz 2,4; Rz 3,25‐26Tak samo i Bóg – czyż nie ma prawa okazywania swej władzy, mocy i potęgi w życiu całych narodów? Skoro więc przez wieki znosił z cierpliwością naród żydowski, który – pomimo kształtowania go i udoskonalania – okazał się w końcu zbiorem naczyń pospolitych, zasługujących na gniew i zatracenie#W Bożym planie Izrael miał być pierwociną (pierwszym plonem – por. Jr 2,3) Ludu Wiary. Niestety, tylko nieliczni Żydzi zaakceptowali Boży plan zbawienia, stąd wielka ich część stała się naczyniami zasługującymi na wieczne zatracenie., 23#Rz 2,4; Rz 8,29‐30; Ef 1,3‐12; Ef 2,1‐7Bóg w końcu postanowił, by ogrom swojego zmiłowania i bogactwo chwały – zgodnie ze swym wcześniejszym planem – okazać każdemu#Wszystkim – tzn. również nie‐Żydom., kto wiarą odpowie na Jego wołanie. 24#Rz 3,29Bo właśnie do wiary Najwyższy wzywa wszystkich – nie tylko nas, Żydów, lecz także i ludzi z innych narodów! 25#Oz 2,23; 1 P 2,10O tym właśnie mówi przez Ozeasza, że tych, którzy wcześniej nie byli Jego ludem, również nazwie swym ludem, a tę społeczność, która wcześniej nie była umiłowana, nazwie Umiłowaną#Por. Oz 2,25. Paweł w typowy dla rabinów sposób wplata tekst z Księgi Ozeasza do swojego wywodu. Gra słów, która nabiera znaczenia, gdy powiążemy te sformułowania z imionami dzieci proroka Ozeasza (Lo‐Ruchama – „Nie‐umiłowana”; Lo‐Ammi – „Nie‐jesteś‐moim‐ludem”)..
26 # Oz 1,10; Oz 2,1 I stanie się tak, że zamiast mówić do nich:
„Nie‐jesteś‐moim‐ludem”, powie: „Jesteście synami Boga Żywego” # Por. Oz 2,1. Występuje tu odniesienie do imion dzieci proroka Ozeasza, które miał on z uliczną prostytutką. Cała historia Ozeasza to wielkie proroctwo, które Bóg skierował do Izraela, karcąc ten naród, a jednocześnie ukazując mu swoją niegasnącą miłość. Dzieci proroka, którym sam Bóg nadał imiona, były symboliczną zapowiedzią uznania za Boży Lud także tych, którzy nie mieli pochodzenia żydowskiego. .
27 # Iz 10,22; Oz 1,10; Oz 2,1; Rz 11,5 A o Izraelu tak wypowiedział się przez Izajasza:
Choćby liczba synów Izraela była tak wielka
jak ilość ziaren piasku na brzegu morza,
tylko mała ich część # Dosł. „Reszta”. zostanie zbawiona # Cytat z Iz 10,22. .
28PAN swoim Słowem tego dokona#Dosł. „swym Słowem PAN oporządzi i przytnie to, co jest na Ziemi”. W oryginale mamy do czynienia z metaforą ogrodniczą ukazującą, że Bóg w swym ziemskim ogrodzie, używając swego Słowa, skutecznie przycina i oporządza rośliny (wierzący lud), tak by wydawały oczekiwany owoc.. 29#Iz 1,9O tym samym zresztą w innym miejscu mówił Izajasz:
gdyby PAN Zastępów nie dał nam szansy na odrodzenie # W oryginale: „gdyby nie pozostawił nam nasienia”. Prorocza zapowiedź tego, co o nowym narodzeniu (z Ducha) wyjaśniał Jezus Nikodemowi w J 3,3. Dopiero w nauczaniu Jezusa można zrozumieć proroctwo Izajasza, w którym owym nasieniem danym przez Boga jest Jego Słowo. ,
stalibyśmy się jak Sodoma i bylibyśmy podobni do Gomory # Por. Iz 1,9. Sodoma i Gomora zostały wygubione całkowicie. Wobec Izraela Bóg ma inne plany. Chce On z tego narodu uratować każdego, kto w Chrystusie okaże Mu swoje zaufanie. Niestety, na przestrzeni wieków jak dotąd nie było zbyt wielu takich osób. .
30 # Rz 10,20; Rz 11,7; Ga 2,16; Hbr 11,7 Co chcę przez to powiedzieć? Tylko tyle, że chociaż ludzie z innych narodów#Oczywiście, chodzi tylko o tych ludzi z innych narodów, którzy okazali Bogu zaufanie. Kluczem jest tu więc wiara (pełne zaufanie do Boga), a nie pochodzenie etniczne. nie zabiegali o uznanie ich za sprawiedliwych, to jednak dostąpili#Dosł. „pochwycili”, „złapali” – metafora sportowa. tego zaszczytu, ponieważ okazali Bogu zaufanie i posłuszeństwo#Por. także Rz 15,8‐9.. 31#Rz 10,2‐3; Ga 5,4Natomiast Izrael – jako naród – chociaż starał się osiągnąć sprawiedliwość przez skrupulatne wypełnianie Prawa Mojżeszowego, nie zdobył jej#Dosł. „nie dobiegł pierwszy”. Kontynuacja metafory sportowej obrazującej następującą prawdę: Izrael popełnił błąd, licząc na to, że poprzez wypełnianie przepisów Prawa Mojżeszowego zdoła dotrzeć do upragnionego zbawienia.. 32#Iz 8,14; Iz 28,16Dlaczego? Bo w gorliwym zabieganiu o nią nie zrozumiał tego, na co wskazywało Prawo Mojżeszowe, a mianowicie że powinien całą swoją ufność złożyć wyłącznie w Bogu. Żydzi bowiem, zamiast odpocząć w PANU, nadal starają się – przez wypełnianie przepisów Prawa – dorównać Bożej sprawiedliwości. Z tego powodu Chrystus dla tak wielu z nich stał się przeszkodą#Dosł. „kamieniem potknięcia” – nadal mamy do czynienia z metaforą sportową. w ich życiowym marszu. Potknęli się o Tego, o którym 33#Iz 28,16; Mt 21,42; Rz 10,11; 1 P 2,6‐8Pismo mówi, że z ustanowienia Boga stał się na Syjonie#Syjon to nazwa wzgórza w Jerozolimie, na którym (w czasach Salomona) wzniesiona została świątynia oraz gdzie wybudowano pałac królewski. kamieniem potknięcia – skałą, która na nich runie#Cytat jest skompilowany na podstawie Iz 8,14 (który mówi o kamieniu potknięcia) oraz Dn 2,44‐45 (mówiący o skale, która runie z góry, miażdżąc to, co jest pod nią).. Jednak każdy, kto Jemu zaufa, ten się nie zawiedzie.
Obecnie wybrane:
Rzymian 9: NT NPD
Podkreślenie
Udostępnij
Kopiuj
Chcesz, aby twoje zakreślenia były zapisywane na wszystkich twoich urządzeniach? Zarejestruj się lub zaloguj
Copyright ©️ 2021, 2022, 2023 by Wydawnictwo NPD.
